Intervistë: Iliriana Sulkuqi

Flet poetja e njohur Iliriana Sulkuqi:

Një ditë dua të vdes në tokën e të parëve të mi

Dëshirës për të realizuar një intervistë me ju i jeni përgjigjur me heshtje. Përse?

Mund të jetë kështu, por pa të keq. Intervista është portreti i dyfishtë ose më saktë, një portret me dy personazhe. Prandaj, unë me “heshtjen” time kam patur dhe merakun që të justifikoja “fjalën” time para jush dhe lexuesit. Duhet të flasësh kur diç ke për të thënë. Edhe kur pi një kafe me një shoqe apo shok duhet të shkëmbesh informacion, aq më tepër në një bashkëbisedim publik, siç është intervista... Pastaj, për të qenë e sinqertë, dua të them se të tilla intervista, me postime pyetjesh dhe me postime përgjigjesh shpesh më duken hipokrizi. Vetëm se i bëjmë qejfin vetes dhe njëra-tjetrës apo njëri-tjetrit. Kujt i shërbejnë? I bëjmë për njeri -tjetrin? Kjo s’ka kuptim. I bëjmë për brezin pas nesh, d.m.th, për fëmijët tanë? Edhe kjo s’ka asnjë vlerë. Ku janë, ku i kemi? Ku kanë kohë ata të lexojnë “bëmat” tona. Ata ende vrapojnë, sa nga një shtet në tjetrin, sa nga një “fshesë”, në tjetrën, sa nga një shkollë në tjetrën... Po harrojnë edhe gjuhën e mëmës, po harrojnë edhe ata që i kanë lindur. Eh, kjo është vuajtja jonë, që nuk di se kur do të shuhet një ditë…

Jeni një krijuese e njohur në Shqipëri, ç’mund të na thoni për botimet tuaja të fundit?

Shkruaj. Pa shkruar nuk mund të rri. Por jo çdo gjë e shkruar ka vlerat e botimit. Këtu është “udhëkryqi” midis poetit dhe lexuesit. Krijimtaria është e poetit sa nuk i janë vënë kapakët librit dhe ISBN-ja e Shtëpisë Botuese. Pastaj bëhet pronë e lexuesit. Kështu ndodh edhe me ato krijime, që hidhen për lexuesin në faqet e internetit. Kohët e fundit kam përgatitur një përmbledhje të re me poezi dhe shpresoj ta promovoj në Tiranë, tani në tetor, në muajin e letërsisë…

Domethënë, do të shkoni në Shqipëri?

Me shpresë te Zoti dhe te zemra ime që më rreh plot mall për vendin tim të shtrenjtë, nga mezi i tetorit do të jem në Tiranë…

Ju tashmë jetoni në Amerikë. Çfarë ka sjellë në krijimtarinë tuaj ky ndryshim gjeografik?

Njeriu në gjithë jetën ka vetëm një Atdhe. Njeriu mund të lëvizë në të gjithë kontinentet e rruzullit, mbase dhe në Hënë, por Atdheun nuk e tjetërson dot. Dhe kush thotë se “... m’u bë atdhe i dytë”, mashtron veten dhe atë që e lexon apo e dëgjon. Kam lexuar një mikun tim, poet, i ikur dhe ai jashtë Shqipërisë. Kur e pyetën nga je, u përgjigj: “Nga vendi më i bukur në botë”!. Sikur Dantja të kishte shkruar vetëm për Parajsën, nuk do të ishte e pavdekshme “Komedia Hyjnore”. Duhej dhe Ferri që t’i jepte vlerë e kuptim. Dhe kjo ndjenjë e Atdheut të bukur nis nga gjiri i nënës, nga vendlindja, porta, rrugicat e deri në bulevardet e qytetit, në malin e Krastës, në ujin e Shkumbinit, në... Edhe krijimtaria aty nis dhe... aty mbaron. Ardhja ime në SHBA, ashtu si dhe qëndrimi për disa vite në Greqi, në Kretën e të madhit Kanzanxaqi, nuk besoj se kanë sjellë ndonjë ndryshim të madh në muzën time krijuese. Por ardhja këtu në Amerikë më ka pasuruar me ndjesitë pranë familjes, me aromën e dy nipërve dhe mbesës, aq të dashur e të domosdoshëm për mua...
Pra, keni jetuar edhe në Greqi, diçka për ndryshimin midis dy mërgimeve?
Emëruesi ka të njëjtin emër: mërgim. Numëruesi ndryshon si nata me ditën. Nëse në Greqi, edhe pse punova familiarisht për shumë kohë, edhe pse kisha miqësi me familje greke (të cilat i ruaj edhe sot), prapë racizmi dhe “fshesa e hekurt” e atyre viteve ishin të pashembullta për kohën e sotme, aq më tepër nga një shtet që është fillesa e Botës dhe vetë kultura e saj... Ndërsa Amerika është tjetër gjë, edhe pse dua të iki një orë e më parë prej këndej... Ama, për këtë, nuk ma ka fajin Amerika, e cila më ka pajisur me të gjitha dokumentet legale dhe sigurimet sociale, që pas një jave të ardhjes këtu; që jam e lirë të lëviz ku të më çojë ëndrra, që gati 120 kombe, të racave dhe të ngjyrave të ndryshme punojnë së bashku dhe respektojnë njeri-tjetrin pa asnjë dallim...

Ju keni qenë ushtarake në Shqipëri. Çfarë ndikimi ka patur në krijimtari jeta ushtarake?

Po unë kam kryer studimet në Shkollën e Lartë të Oficerëve dhe kam shërbyer për gati 25 vjet si oficere e Ushtrisë shqiptare. Dhe dëshiroj të ritheksoj se kam qenë me fat që zgjodha këtë rrugë në jetën time, domethënë që i shërbeva atdheut tim si ushtarake. Ndofta këto fjalë do t’i thosha edhe po të kisha patur një profesion tjetër. Por të qenit ushtarake më ka dhënë “një shpirt dhe një botë” tjetër që nuk e kanë pasur të tjerët. Privimet që më ka krijuar jeta ushtarake, (natyrisht për femrën ato janë më të mëdha) kanë bërë që unë sot jam Iliriana, siç jam! Sesi mund të isha pa këtë jetë, nuk e di. Në formimin tim si poete dhe krijuese letrare padyshim që jeta ushtarake ka qenë determinuese. Këtë nuk e them aspak për nostalgji të viteve që kanë shkuar, por vërtet jeta ushtarake është e veçantë.
Jeta në ushtri është si në një familje të madhe, ku dashuria, respekti dhe shpirti i solidaritetit janë të shkrirë me njëri-tjetrin. Keni dëgjuar kur thonë: “shoqëria ushtarake nuk harrohet”, “e kam shok të ushtrisë” etj. Dhe unë kam pasur shokë e shoqe të panumërta në ushtri, por miqtë më të mirë kanë qenë dhe mbetën krijuesit ushtarakë, që unë kam dëshirë t’i quaj “Familja e Poetëve dhe Shkrimtarëve me Uniformë”. Janë shumë, por në pamundësi që t’i përmend të gjithë po kujtoj: Lirim Deda, Ibrahim Gani, Thanas Jani; shoqet e mia të shtrenjta Julia Naçi, Lida Grazhdani, Merita Caci; po vazhdoj me Sotir Lashova, Nevruz Shehu, i ndjeri Kujtim Halili, Bashkim Çepele, Hysni Milloshi, Thanas Tane, Apostol Duka, Roland Musta, Bashkim Kozeli, Fuat Çeliku, Fluturak Germenji, Mina Qirici, Milianov Kallupi, Luan Malaj, Arben Duka, Muharrem Dardha, Afrim Imaj, Bardhyl Gosnishti, Kujtim Boriçi, Fation Pajo, Riza Lahi, Kasem Saliasi…

Dhe të gjithë këta ushtarakë?

Ka dhe shumë të tjerë, por të më falin që s’po jua përmend emrin, thjesht për efekt vendi, sepse dashuria dhe malli për ta është i njëjtë. Sidomos kur je larg tyre siç jam unë, kur ke vite e vite që shumë prej tyre nuk i ke takuar, malli i kalon kufijtë njerëzor. Një pjesë e madhe e tyre tashmë janë larguar nga Forcat e Armatosuara. Mosha ka bërë punën e vet, por edhe reformat që më shumë se këdo përfshin këtë strukturë. Por gjithsesei në shpirt të gjithë ne do të mbetemi ushtarakë të përjetshëm të atdheut tonë. Jam e lumtur se me shumë prej tyre do të takohem shumë shpejt në Tiranë …

Si shpjegohet që kaq shumë krijues ushtarakë?

Dëgjo, unë mund të të jap shumë shpjegime për kët fakt krejt të vërtetë, por përsëri druaj se nuk do të më besosh. E thashë më sipër, jeta ushtarake është një jetë e vështirë dhe një jetë e tillë të bën jo vetëm shumë të fortë, por edhe shpirtin ta zbut, edhe ëndrrat t’i shumëfishon… Që të më besosh, të rekomandoj të rilexosh poezitë e poeti të madh rus Lermontovit, që ka qenë oficer…

Cilët autorë të ndjekin në muzë...?

Janë shumë jashtë dhe brenda vendit tim, shkrimtarë e poetë, të ikur dhe në jetë, por të përjetshëm... Për hir të respektit të veprës së tyre po përmend disa: Çehov, Cvajg, Remark, Simonov, Anna Ahmatova, Bërns, Alen Boskie, Pablo Neruda (e veçoj), Pol Elyar, Agolli, Reshpja.

Po ta afronim në vite “Sikur të isha djalë!” të Haki Stërmillit dhe shkrimtari t’ju kishte “personazhin” kryesor, do e pranonit?

Po më sjell në mendje një kujtim të bukur, si ushtarake. Kur shërbeja si oficere në ish-Shkollën e Bashkuar të Oficerëve në Tiranë, marshoja me studentët mbi një javë. Një natë e kaluam te kasollja, në Prodan, ku ka jetuar Haki Stërmilli dhe ka shkruar romanin “Sikur të isha djalë!” Ishte një natë e ftohtë dhe fytyrat tona na i ndrisnin urat e zjarrit. Aty një kolegu im më tha: “Iliriana, sikur të ishe ti personazh i romanit të Stërmillit, do të doje të ishe “djalë”? Pa u shpjeguar gjatë, mbaj mend se i thashë: “Nuk do ta ndërroja, mbase jam më mirë kështu?!”. Ndoshta në ato kushte dhe në atë kasolle, duke medituar për romanin e Stërmillit, mund edhe të të lindnin dyzime rreth pyetjes që më bëri kolegu im i mirë, por ndjehesha e sigurtë në gjininë time. E doja veten, siç më kishte lindur nëna, e doja nënën dhe doja t’i ngjaja...Pra, kam rënë në “mirëkuptim” me veten për të qenë “personazhi” femër, në të gjitha etapat e jetës. Dhe nuk do e ndërroja. Edhe pse kohët e kanë shtypur më tepër femrën, përsëri ajo ka qenë dhe është në rolin e vetë më të patjetërsueshëm. “Nëna, ju e keni në dorë shpëtimin e botës!”, thotë Tolstoi. Le të bëj edhe unë, detyrën time për këtë!. ”Për gruan dhe tokën le kokën”, thotë poeti ynë Dritëro Agolli, duke e shenjtëruar rolin e gruas... Le të jem dhe unë një varg i asaj poezie...

Dhe së fundi, a do kthehet Iliriana ndonjë ditë përfundimisht në Atdhe!

Unë s’jam e ikur nga Atdheu. Aty kam njerëz, kam shokë e shoqe, kam fëmijërinë, rininë, jetën... Kam nënën mbi të gjitha dhe varrin e babait. Kam Atdheun, me një fjalë. “Atdheu fillon nga zemra”, shkruante para disa vjetësh një poet tepelenas. I jap të drejtë poetit. Trupërisht jam në Atdhe, së shpejti do të vete në Tiranë dhe në Elbasan, sërish do të kthehem në Amerikë te nipërit e mi të mrekullueshëm…Dhe një ditë dua të vdes në tokën e të parëve të mi.

Përgatiti për botim: Muharrem Dardha