ILIRIANA SULKUQI
Brooklyn NY -2006
MIDIS DY EPOKAVA – MIDIS DY KONTINENTEVE
“Princesha” e re shqiptare, Sopranoja Teuta KOÇO, mbesa e Tefta Tashko KOÇOs, kurorëzohet në Carnegie Hall- New York.Nëpër ëndrra…Shumë çifte, të paktën, në vendin tim, traditërisht, kanë ëndërruar që fëmija i parë i tyre të ishte djalë.Por, një kandidat për baba, edhe pse disi “i vonuar” në martesë, ëndërronte dhe lutej që fëmija i parë i tij, të ishte vajzë. Këtë e dinim të gjithë ne, të njohur e miq, që kuptonim përse-në e kësaj dëshire legjitime…Dhe ndodhi, ndoshta nga lutjet, të lindë Teuta. Dhe, ndoshta nga ëndrra dhe dëshira për të ringjallur një mit, lindi Teuta. Dhe ndodhi - nga ëndrra dhe dashuria , Teuta të ringjallë mitin…***Më parë se të flasim për “Princeshën “shqiptare le të themi dy fjalë për ”Carnegie Hall”. Jo për të bërë thjesht historikun e tij, por për të treguar se në cilën majë të Globit , u kurorëzua “princesha” jonë.Carnegie Hall është pjesë e ëndrrave dhe e realitetit më domethënës të artistëve më të njohur botërorë: autorë, muzikantë, këngëtarë, balerinë, shkencëtarë, politikanë …,që prej mëse dhjetë dekadave. Carnegie Hall është mishërimi i aspiratave të të gjithë atyre që janë përpjekur të ruajnë kulturën muzikore, për t’ua përcjellë brezave të ardhshëm..Si çdo gjë madhështore në botë edhe Carnegie Hall, ka historinë e tij, po aq interesante e madhështore.Historia e Carnegie Hall filloi në det, në pranverë të vitit 1887. Në një anije nga New Yorku në London, udhëtonin milioneri industrialist me të shoqen, të sapo martuar., për të bërë muajin e mjaltit në Skoci. Ishte 52-vjeçari Andrew Carnegie. E shoqja, 32-vjeçarja Louise Whitfield, soprano, e apasionuar çmendurisht pas muzikës.. Gjithashtu, krejt rastësisht udhëtonte edhe dirigjuesi 25-vjeçar Walter Damrosch që ishte njëkohësisht edhe drejtor muzikor i Shoqërisë Simfonike të New Yorkut dhe Shoqërisë Oratoria po të këtij qyteti të madh… Çifti i ri dhe dirigjenti, akoma më i ri, u miqësuan shpejt gjatë udhëtimit, miqësi që do të forcohej dhe do të kishte jetëgjatësi…Çifti e ftoi dirigjentin në Skoci dhe atje, në një vend që quhet Kilgraston, lindi idea për Carnegie Hall. Damrosch gjithmonë kishte ëndërruar për të patur një koncert – Hall të shkallës botërore. Në fund të verës së po atij viti, Andrew Carnegie pranon të ndihmojë Walter Damrosch që ta bëjë ëndrrën e tij realitet, për të ndërtuar një holl kolosal që do të ishte qendra kryesore në New York dhe më vonë në botë.Në pranverën e vitit 1891, Carnegie Hall, hapi siparin e lavdisë së tij, me një festival 5-ditor. Çaikovskit i takoi nderi i podiumit në një nga këto ditë. Paraqitja e tij, u hapi rrugën muzikantëve klasikë të ardhshëm, për të cilët Hall u kthye në një qendër të rëndësishme në Amerikë. Kështu, Carnegie Hall u bë urë kalimi midis vlerave të individëve apo grupeve dhe famës që mori çdokush që hipi në skenat e tij. Gustav Mehler, Liza Minnelli, Herbert von Karajan, Walter Damrosch, Dvorak, Arturo Toskanini, Enrico Caruzo, Luçiano Pavaroti, Plaçido Domingo, Maria Callas, Renata Tebaldi, Frenk Sinatra, Bob Dylan, Elton John, Tina Turner, The Rolling Stones, The Doors, Bitellsat…e dhjetra, dhjetra të tjerë, kanë bërë të dridhen muret nga duartokitjet, duke e bërë Carnegie Hall të magjishëm dhe duke marrë prej saj famë botërore.Ky kult arti u bë një falëtore demokratike që u hapi dyert të gjithëve, pa dallime kombesh e racash. Ai mirëpriti Marian Anderson, së cilës diku, ia mbyllën derën për shkak të racës së saj. Në podjumet dhe skenat e kësaj “shtëpie’’ të stërmadhe janë ngjitur oratorë për çeshtje të ndryshme ekonomike, politike, shoqërore e shkencore, si Margaret Langer, Winston Churchill, Jeanette Rankin, Jack London, Mark Twen…etj,Pikërisht këtu, më 1prill 1934, Albert Ajnshtajn, ka marrë çmimin e tij të madh.Sot, publiku i mbarë botës e di se, kur përmendet “Carnegie Hall”, nënkuptohet “Qendra më prestigjioze botërore e artit dhe e kulturës”Në rradhën e njerëzve të nderuar dhe me fat është edhe shqiptarja Teuta Koço, e cila me recitalin e saj në Carnnegie Hall, vuri firmën dhe i shtoi historikut të këtij Hall-I, histori dhe prestigj shqiptar.
Si erdhi Teuta në Carngie Hall ?Sopranoja e re me traditë të herëshme muzikore, mbesa e Tefta Tashko Koços, vajza e dirigjentit të shquar Eno Koço dhe e violinistes- mësuese Rajmonda Koço. Nga fëmijëria e saj në Shqipëri , zëri i saj kapërcen shtete dhe oshëtin nëpër auditore e skena të Anglisë dhe Francës…Trajtë moderne e një tradite të kultivuar. E ardhmja e saj, paksa e vendosur që në lindje, fillon të marrë trajtë ekskluzive, kur ajo vendosi vetë për atë, edhe pse akoma nuk ishte në moshën e vendimeve.”… Ishte fati im që të këndoj, duke patur parasysh traditën muzikore në familjen time, por në të njëjtën kohë, ishte edhe zgjedhje e imja. Një kompleks ose bashkim gjërash, diçka e trashëguar dhe diçka e krijuar nga unë vetë…” – shprehet ajo kur e pyet kushdo.Pas një konkursi në Manchester, fiton çmimin e dytë, në Amerikë, ku të ardhurat e çmimit duhej t’i shpennzonte në një shtet jashtë Anglisë…Pas shumë diskutimeve dhe mendimeve të muzikanto-familiarëve, ajo vendosi të marrë pjesë në Konkursin Ndërkombëtar të Këngëtarëve Operistikë, në New York, ku doli në finale, duke marrë çmim të dytë. Pjesë e çmimit ishte një recital në Weill Recital Room, në Carnegie Hall. Recitalin e ndan me fituesen e çmimit të parë Helena Janzèn nga Suedia. Gjatë përgatitjes së recitalit në Amerikë, të gjithë e njohën si shqiptare dhe i gjithë publiciteti, në mediat e ndryshme është bërë për sopranon shqiptare Teuta Koço.Emocionet e përbashkëta të recitalitNë hyrje të Weill Recital Hall, grupe – grupe, apo çifte- çifte, njiheshin apo nuk njiheshin, afroheshin e përshëndesnin, sapo dëgjonin të flitej shqip. Shumica, ardhur gati një orë përpara, për të siguruar biletë, të tjerë – duke mbajtur frymën. Ditë e prem te, ditë pune dhe shumëkujt i është dashur të udhëtojë nga qytete të jera si Bronx, Brooklyn, New Jersey, Queens… Mos harrojmë se Carnegie Hall ndodhet në veri të Manhatenit, pranë parkut të madh kombëtar. Njohim e takojmë personalitete të njohura të kulturës shqiptare, itelektualë, por edhe të profesineve të ndryshme. Naum Priftin familiarisht, Xhulieta dhe Pëllumb Kulla, Dr.Anna Kohen, e cila, të nesërmen, do ta kishte mysafiren speciale në “shtëpinë” e saj që quhet ndryshe “Organizata e grave Shqiptare Amerikane” , Nadire Daja, Agathi dhe Ylli Luka, Drita Shkurti (Bishka ), gazetarja bukuroshe Liljana Qose…Për herë të parë, në këtë qendër të artit botëror, thyhet një rregull klasik. Kanë kaluar disa minuta nga ora 20.oo, megjithatatë dera vazhdon të jetë e hapur. Personeli, po kuptonte se kishte të bënte me një ngjarje të veçantë.E veçantë ishte, sigurisht. Për ne shqitarët, që gëzimet dhe lumturitë i kemi me pikatore, ky recital vërtetë ishte i veçantë.Nga njera anë, dëshira për të parë një artiste shqiptare. Nga ana tjetër, fakti që ishte mbesa e Tefta Tashko Koços, e bënte më legjitime “të veçantën”.Këto fakte shoqëroheshin edhe me pyetjet që secili bënte brenda vetes, apo me bisedat në telefon dhe mjedise takimi. Teuta Koço u bë fjala e ditës, gati për një muaj, kur mediat shqiptare, sidomos gazeta “Illyria”, bënë të ditur këtë ngjarje. Shqiptarët i ngacmoi kërshëria dhe shqetësimi njëherësh:”A do të ishte Teuta – një Tefta Tashko Koço?E pra , çasti për të hequr mjegullën e dyshimit erdhi.Tashmë dera u mbyll dhe në sallë nuk kish vend as për ndonjë që mund ta kishe me vete në mendje…Weill Recial Room - e thjeshtë dhe madhështore deri në solemnitet.Një piano priste pianistin, spektatorët – sopranon.Brenda pak sekondave më vijnë para syve të mendjes sekuenca nga filmi “Koncert në vitin ‘36”. Karrocë e përbaltur…Kohë e ngrirë… Njerëz të varfër e hyjnorë… Një piano herë mbi karro e herë mbi shpina shpirtrash …Dy bukuroshe, sopranoja Tefta Tashko Koço dhe pianistja Lola Gjoka …Koncert. Koncert në kohë të vështirë, në ditë të vështira .Pëpëlis sytë para një tjetër realiteti. Gjithçka përsëritet. Në kohë e vendndodhje të tjera.Tefta Tashko Koço - 17 vjeç, shkon me studime në Francë. Teuta Koço, studion në Francë. Madje fejohet me një francez.(ku ta dijmë që edhe Tefta ka lënë peng një dashuri prej Zotit-art?)1931. Tefta Tashko Koço , në Francë, fiton çmimin e dytë në konkursin ndërkombëtarë të këngëtarëve lirikë.( Nga 127 kanditatë fituan të drejtën e pranimit 17, nga këta emri i Teftës radhitet e para). Kthehet në Shqipëri, edhe pse ofertat për më tej, siguronin të ardhmen e një artisteje të rrallë e me përmasa botërore. Por Shteti i Ri Shqiptar i viteve ’30 kishte nevojë për ajkën e artistëve që kishin studiuar në Konservatorët më në zë të Europës, 
të cilët do të përfaqësonin djepin e kultivuar të inteligjencës shqipare.Teuta , duke marrë me vete “djepin”që e përkundi, i tregon botës “Majën e Hekurave”, mbi të cilën kapërcyen paraardhësit e saj, për të kapur një tjetër majë - atë të Artit. 13 vjeç shkon në Angli ku studioi në Chetham’s School of Music. Në kolegjin e muzikës Royal Northern fiton një bursë për të vazhduar më tej. Nga viti në vit repertori i saj pasurohet me role kryesore operistike, nga autorë të mëdhenj si Moxart, Verdi, Rosini etj….…Një çast heshtje, as fryma nuk dëgjohet. Janë sekonda, ku shqiptohet : “ Teuta Koço from Albania…”. Pastaj duartrokitje, të zgjatura, të forta. Përsëri heshtje. Edhe në fytyrën e Teutës ravijëzohet një emocion befasues. Siç tha pas koncertit, nuk e priste të shihte aq njerës, të kishte aq shqiptarë, pasi programi i saj ishte i përcaktuar nga konkursi… Disi i vështirë për t’u kuptuar.Recitali përmbante muzikë kontemporane, pjesë nga kompozitorë Anglezë: William Walton, Nicolas Small ,Thomas Ades. Edhe pak muzikë Amerikane nga Bernstein.Shfaqja arriti kulmin, kur ajo vetë prezantoi dy pjesë bashkëkohore të autorëve shqiptarë : “Lundërtarët e vjetër” të Vaso Toles dhe “Qielli i Dallëndysheve” të Aleksandër Peçit. Interpretim me drithmë e drithërima. Salla elektrizohet. Lëvizjet, gjestet e mimika e fytyrës së saj, si e një aktoreje me përvojë, bënë që edhe të huajt të kuptonin shqip, por edhe të gjithë ta preknin, ndjenin e shijonin programin e saj edhe pse me pjesë, deri diku, të panjohura për publikun. Salla në këmbë… Nderim për atë që të magjeps me zërin e saj. Nderim për atë që nderon gjuhën e saj. Nderim për artisten shqiptare që solli një pjesë Shqipërie në Carnegie Hall.Teuta. Ajo, vajza e Eno dhe Rajmonda Koços; ajo, mbesa e Tefta Tashko Koços, nuk bëri vetëm Teftën. Më shumë. Atë që quhet –Vazhdimësi…Buqeta me lule, thirrje të gëzueshme:”Bravooo…Të lumtë!” Një vajzë shqiptare, Honela Kumi, i hedh krahëve një shall të madh, të kuq, me dy shqiponja, me mbishkrimin - ALBANIA . Përlotje e duartrokitje pambarim. Teuta përulet në gjunjë, puth shqiponjën, puth me dorë publikun. Duke valëvitur atë pjesëz Flamuri, largohet dalëngadalë, me kokën pas, si për t’u zgjuar nga ëndrra…Shfaqja vazhdon . Tashmë, jo në skenë. Aty, në bar-kafe Hall, ku shqiptarët prisnin “Princeshën “ e tyre, për ta përqafuar , uruar e puthur, për ta prekun e ndjerë nga afër, si për t’i thënë vetes se çfarë panë e dëgjuan nuk ishte rrëfenjë.Teuta – Teftë apo Tefta – Teutë? Midis ëndrrës dhe realitetit, realitetit dhe ëndrrës apo midis dy ëndrrave sëbashku? Se ç’ka diçka që i ndan, se ç’ka një magji që i bashkon. Atëhere, le të rrijnë të dyja mbi majat e tyre, gjyshe e mbesë, me emëruesin e përbashkët: - Artiste Shqiptare…Shtrak- shtruk e shtruk e shtrak aparatet fotografikë, për të fiksuar një kujtim të bukur, aty në Qendrën Botërore të Artit, aty, nëCarnegie Hall, ku u firmos edhe pak histori nga kultura shqiptare…Në fund. Përsëri jashtë, përpara hyrjes kryesore, aty ku u grumbulluam për t’u futur në koncert, përqafimi e kurorëzimi i suksesit i takoi Dashurisë. Teuta dhe i fejuari i saj nga Franca, na dhanë mundësinë të fotografonim përqafimin e tyre dashuror.Suksese Teuta dhe mirupafshim së shpejti në filmin “Flauti Magjik”!
